NAZIV ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

„BAČKOTOPOLSKE DOLINE''

VRSTA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Park prirode

KATEGORIJA

III kategorija - zaštićeno područje lokalnog značaja. Član 41 Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS", br. 36/2009, 88/2010, 91/2010).

KATEGORIJA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA PREMA KLASIFIKACIJI SVETSKE UNIJE ZA ZAŠTITU PRIRODE (IUCN)

Kategorija IV: Područje upravlјanja staništima i vrstama (Habitat and species management area).

MEĐUNARODNI STATUS ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Zaštićeno područje PP „Bačkotopolske doline" obuhvata delove područja značajno za bilјke (IPA - Important Plant Area) izdvojeno međunarodnim projektom Plantlife.

OSNOVNE PRIRODNE I STEČENE VREDNOSTI

Zaštišćeno područje obuhvata deonicu lesne doline glavnog toka Krivaje (deonice nazvane Rit i Bećarska dolina) i bočnu dolinu prema Karađorđevu. Pored samih dolina, pristutni su i drugi geomorfološki elementi lesnog platoa.

Ostaci iskonske stepske i šumostepske vegetacije pripadaju ugroženim stanišnim tipovima Panonskog biogeografskog regiona, i kao takvi se nalaze na spiskovima staništa prioritetnih za zaštitu ne samo u Srbiji nego i u Evropskoj Uniji. Livade u nižim delovima dolina predstavlјaju regionalnu varijantu vojvođanskih dolinskih livada, ograničenu na lesni plato Telečke i širu okolinu. Stepski ostaci se ističu florističkim bogatsvom i prisustvom dve kritično ugrožene vrste u Srbiji: bezstablovi kozinac (Astragalus excapus) i tamno-lјubičasti luk (Allium atroviolaceum).

Močvarna i zabarena staništa, čije površine su se proširile formiranjem akumulacije, predstavlјaju značajno utočište vrstama vlažnih staništa koje su postale ugrožene regulacijom Krivaje. Jezerski ekositem akumulacije, u kojoj se razvijala prirodna zonacija vegetacije nizijskih jezera, predstavlјa zamensko stanište od regionalnog značaja, obezbeđujući opstanak ugroženim vrstama jezera i mrtvaja čija su staništa uništena isušivanjem plavnih područja velikih reka.

Područje obezbeđuje životne uslove za vodozemce i gmizavce od evropskog značaja, kao što su: žaba češnjača (Pelobates fuscus) , stepski gušter (Podarcis taurica) i barska kornjača (Emys orbicularis) . Posebno se ističe ornitološka vrednost područja, koja se ogleda u broju retkih i ugroženih vrsta. Od 148 registrovanih vrsta 75 se gnezdi na zaštićenom području, ostalima služi kao mesto ishrane tokom godine ili za vreme seobe. Među značajnim gnezdaricama posebno se ističu bukavac (Botaurus stellaris) , patka njorka (Aythya nyroca) , barski petlić (Porzana porzana) i modrovolјka (Luscinia svecica) . Značajna je mešovita kolonija crvenih čaplјi (Ardea purpurea) i gakova (Nycticorax nycticorax) . Mnoge vrste ptica značajne su u nacionalnim i međunarodnim razmerama, što je iskazano njihovim prisustvom na odgovarajućim listama, pravilnicima i konvencijama. Pored 123 vrsta strogo zaštićenih u Srbiji, 50 vrsta se nalaze na SPEC listi (vrste značajne za zaštitu u Evropi), a 23 vrste su na spisku Dodatka I Direktive o pticama.

Zaštićeno područje je reprezentativni primer kulturnog predela, čija je jedinstvena struktura nastala interakcijom prirodnih odlika lesne doline i akumulacije antropogenog porekla. Jezersko ogledalo oivičeno visokim kosinama lesne doline predstvlјa izuzetno atraktivnu vizuelnu pojavu i zajedno sa karakterističnim elementima predela formira jedan od najspecifičnijih pejzaža regiona.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

U administrativnom pogledu, područje Bačkotopolskih dolina u celini pripada opštini Bačka Topola, obuhvatajući tri katastarske opštine: Mali Beograd (najvećim delom), Bačka Topola i Bačka Topola-grad.

Park prirode „Bačkotopolske doline" nalazi se na prostoru srednje Bačke lesne zaravni, u gornjem toku vodotoka Krivaje. Područje obuhvata deonicu široke doline vodotoka Krivaje, između Malog Beograda i Bačke Topole i bočnu dolinu koja se pruža od Karađorđeva do Zobnatice. Drvored sofore uz magistralni put je, takođe, sastavni deo Parka prirode. Širina prirodnog dobra se kreće od 180 do 1.600 m, a u bočnoj dolini mestimično se sužava do 20 m.

Zaštićeno područje se proteže u dužini od oko 7,3 km, pravca sever-jug, sa zapadne strane magistralnog puta Bačka Topola – Subotica. Neposredno se graniči sa građevinkim područjem Bačke Topole, udalјeno je od Beograda 145 km, Novog Sada 75 km, a od Subotice 25 km.

Severni deo zaštićenog područja se graniči sa deonicom doline Krivaje koji pripada Gradu Subotica i predložen je za zaštitu na regionalnom nivou. Park prirode je u jugozapadnom delu, preko reke Krivaje - ekološkog koridora, povezan sa ostacima veoma vrednih stepskih staništa u dolinama Krivaje (lesne doline u blizini Bajše i Malog Iđoša).

GRANICE ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Zaštićeno područje obuhvata četiri prostorne celine: deonicu široke doline vodotoka Krivaje između Malog Beograda i Bačke Topole (severni deo je Rit, a južni deo nosi naziv „Bećarska dolina"), bočnu dolinu koja se pruža od Karađorđeva do Zobnatice, drvored sofore uz magistralni put od Zobnatice do granice naselјa Bačka Topola i deonicu ekološkog koridora Krivaje između akumulacije i rekreacionog područja na severnom delu Bačke Topole.

POVRŠINA

Park prirode „Bačkotopolske doline" obuhvata površinu od 522,52 ha (Grafikon 1). Oko zaštićenog područja je uspostavlјena zaštitna zona površine 1566 ha.

Na zaštićenom području su uspostavlјeni režimi I, II i III stepena zaštite. Pod režimom zaštite I (prvog) stepena je 15,9 ha, odnosno 3% površine. Pod režimom zaštite II (drugog) stepena je 178,11 ha (34%), dok se pod režimom zaštite III (trećeg) stepena nalazi 328,51 ha (63%).

Mali procenat površine pod režimom I stepena zaštite je rezultat snažnog antropogenog uticaja okoline. Zbog izmenjenih hidroloških uslova i difuznog zagađenja, većina staništa zahteva aktivnu zaštitu, najčešće u vidu kontrolisanog oblika tradicionalnog korišćenja područja.

Područje režima III stepena zaštite ima ulogu u formiranju priobalnog pojasa izmeću granice veštačkog jezera. Unutar ovog režima se nalaze i površine predviđene za razvoj rekreativnog turizma.

VLASNIŠTVO

Na području PP „Bačkotopolskih dolina", iskazano na osnovu podataka iz katastra, 2.980,49 ha ili 86% zemlјišta nalazi se u državnoj, a 7% u privatnoj svojini (Grafikon 5). Društvena svojina obuhvata 6 % zaštićenog područja.

ISTORIJAT ZAŠTITE

Stari park na polјoprivrednom dobru „Zobnatica" je bio osnovna vrednost kada su park i park-šuma PD „Zobnatica", površine 30 ha, stavlјene pod zaštitu kao regionalni park. Odluka o zaštiti doneta je 08.11.1976. godine Rešenjem broj 633-11/76-III-02 Opštine Bačka Topola („Službeni list Opštine Bačka Topola", br. 11/76). Prednji deo zaštićenog parka se prostirao od prilaznog puta do zgrade dvorca, a veći deo parka se nalazio iza kaštela i sadržao je značajan broj starih stabala hrasta lužnjaka (Quercus pedunculata Ehrh.) velikih dimenzija.

Godine 1976. je podignuta brana na Krivaji, tako da je stvoreno veštačko jezero koje je potopilo najveći deo starog parka, odnosno površinu na kojoj su se nalazili hrastovi i druga stara stabla.

Nastankom akumulacije započeto je formiranje, odnosno obnavlјanje vlažnih staništa na deonici Krivaje između Bačke Topole i Malog Beograda. Florističke retkosti stepskih fragmenata na Zobnatici su prvi put zabelžili učesnici eko-kampova koje je organizovalo ekološko udruženje građana „Arcus" iz Bačke Topole (Arcus, 1993). Floristički najvredniji delovi područja su istraženi i valorizovani kao IPA (Important Plant Area) područja 2005. godine, što znači da ispunjavaju međunarodne kriterijumume za Područja od međunarodnog značaja za zaštitu bilјaka.

O ornitološkim vrednostima obnovlјenih ili novonastalih vlažnih staništa okoline akumulacije, objavlјeni su podaci u ornitološkom časopisu „Ciconia" (Puzović i sar., 1999). Prva publikacija o retkim i zaštićenim vrstama flore i neki faunistički podaci su objavlјeni u godišnjaku Gradskog muzeja Subotice (Zrnić i sar., 2003).

Revizijom Regionalnog parka, granice prirodnog dobra su proširene na poznata staništa florističkih retkosti i na vlažna staništa koja su se obnovila usled zadržavanja vode u akumulaciji. Prvi predlog zaštite dolina Krivaje kod Bačke Topole je pripremlјen 2004. godine, ali procedura proglašavanja nije bila pokrenuta. Valorizovane površine su uklјučene u predlog zaštićenog područja „Lesne doline Krivaje", koji je prerađen zbog promene legislative, a kasnije zbog promene vlasničkih odnosa na valorizovanim prostornim celinama. Godine 2014., po zahtevu Opštine Bačka Topola, područje okoline Zobnatice je izdvojeno iz regionalnog zaštićenog područja i pripremlјen je predlog za zaštitu na lokalnom nivou.

REŽIMI ZAŠTITE

Određivanje režima zaštite unutar Parka prirode je izvršeno na osnovu stepena očuvanosti prirodnih vrednosti, prema potrebi sprovođenja interventnih mera i sa potrebom usaglašavanja korišćenja prirodnih resursa sa cilјevima očuvanja biološke raznovrsnosti područja. Na zaštićenom području PP „Bačkotopolske doline" uspostavlјaju se režimi zaštite I, II i III stepena (grafikon 1).

Od ukupne zaštićene površine od 521,65 ha područje režima zaštite I stepena obuhvata ostatke iskonske stepske vegetacije i određene delove tršćaka, ukupne površine od svega 15,9 ha (3% površine). Područje režima zaštite II stepena prostire se na 178,11 ha (34%), dok područje režima zaštite III stepena obuhvata 327,64 ha površine prirodnog dobra (63%). Površina zaštitne zone prirodnog dobra iznosi 1566,35 ha.

Mere zaštite i unapređenja služe za zaštitu postojećih prirodnih vrednosti i za unaređenje stanja merama aktivne zaštite, revitalizacijom uništenih i oštećenih staništa i kontrolisanim korišćenjem prirodnih resursa. Propisane mere zaštite takođe treba da obezbeđuju održivo korišćenje prirodnih resursa na području zaštićenog dobra sa posebnim osvrtom na potrebe lokalnog stanovništva.

Prema kriterijumima IUCN-a, upravlјanje ovim rezervatom usmereno je na upravlјanje vrstama i staništima.

Upravljač:

Javno preduzeće za građevinsko zemljište, urbanističko planiranje i uređenje, Bačka Topola, tel: 024 715-177

/4