Geonasleđe Fruške gore
- Objavljeno u Zaštita geonasleđa
- Pročitano 37424 puta
Fruška Gora u morfo-strukturnom smislu predstavlja horstovski planinski masiv pravca pružanja istok-zapad dostižući u tom pravcu dužinu od oko 85 km i znatno manjom širinom od oko 15 km. Današnji izgled Fruške gore odraz je njene geološke istorije i savremenih geodinamičkih procesa. Danas ona predstavlja usamljenu ostrvsku planinu u Panonskoj niziji, a nekada je bila ostrvo u Panonskm moru.
Ona je ogledalo geološke građe ravničarskih predela potonulih terena Panonske nizije u svom okruženju. U njenom jezgru su prisutne paleozojske (starije od 300 miliona godina) i mezozojske sedimentne stene (vreme dinosaurusa od pre 270 miliona godina do pre 65 miliona godina), mezozojske i tercijarne magmatske stene (na Fruškoj gori postoje i vulkanske stene) i različiti metamorfiti. Po obodnim delovima planine, na njenim padinama i u podnožju, rasprostranjene su neogene naslage (Panonsko more) i različiti genetski tipovi kvartarnih tvorevina (sedimenti nastali za vreme ledenog doba).
Fruška Gora se odlikuje bogatim geološkim diverzitetom koji ga čini jedinstvenim geotipom na našim prostorima. Ovde se nalaze mnogobrojna nalazišta fosila, brojni izdanci sa otkrivenim geološkim tvorevinama značajnim za sagledavanje geološke građe i istorijsko-geološkog razvoja litosfere u Panonskoj regiji i Podunavlju. Na Fruškoj Gori se nalaze i pojave ležišta raznih mineralnih sirovina, od poludragog i ukrasnog kamena, različitih građevinskih materijala (cementni laporci, građevinski kamen, gliništa i dr.), ugljeva do geotermalnih voda.
Najveći broj fosilnih lokaliteta Fruške gore vezan je za neogene naslage (sedimenti koji su stvarane nešto pre Panonskog mora - pre oko 20 miliona godina kao i sedimenti koji su stvarani u i za vreme Panonskog mora - period od pre 16 miliona godina do pre 2 miliona godina).
Neposredno pre nadolaska panonskog mora na prostorima Fruške gore vladala je tropska do subtropska klima, o čemu svedoče fosilni ostaci iz paleoflorističkih lokaliteti „Vrdnik“ i „Janda“. Ove slojeve možemo opisati kao svojevrsne herbarijume u kojima se 20 miliona godina čuvaju ostaci tropsko-suptropske vegetacije na osnovu kojih možemo upotpuniti naša saznanja o razvoju vegetacije toga doba, paleoekološkim i paleoklimatskim prilikama.
Na padinama i u podnožju Fruške gore u mnogobrojnim izdancima neogenih sedimenata postoje zapisi o prostiranju i evoluciji nekadašnjeg Panonskog mora kao i o živom svetu koji je tada živeo (morskih ježeva, školjki, korala, puževa, riba i dr.). Postepen nadolazak Panonskog mora, na ovim prostorima odigrao se pre oko 16 miliona godina.
U vreme ledenog doba, Fruška Gora se nalazila u periglacijalnoj zoni u koju su snažni vetrovi sa severa i severoistoka navejavali ogromne količine sitne prašine, koja je stvarana mehaničkim radom lednika. Les predstavlja produkte eolske akumulacije sitne prašine za vreme hladne i suve klime. U toplijim klimatskim fazama stvarane su tzv. pogrebene zemlje, koje se lako razlikuju od lesa po svojoj tamnijoj boji. U lesu nalaze se pogrebeni brojni ostaci krupnih ledenodobnih životinja i to: mamuta, nosoroga, orijaških jelene, bizona i dr.
Objekti geonasleđa koji su u granicama NP «Fruška gora»
Na području Nacionalnog parka «Fruška gora» su kao posebne prirodne vrednosti geološko-paleontološkog i geomorfološkog karaktera, izdvojene celine koje su bile pod određenom vrstom zaštite kao “spomenici prirode”. Fruška gora je zakonom zaštićena kao Nacionalni park pa se zaštita obezbeđuje na celokupnom prostoru. Prostornim planom područja posebne namene Fruška gora do 2022 godine ("Službeni list AP Vojvodine", br.16/04) za sve ove lokalitete propisani su odgovarajući režimi i mere zaštite i unapređenja kojima se obezbeđuju, odnosno zabranjuju određene aktivnosti.
Na području sa režimom zaštite I stepena nalaze se:
- Paleontološki lokalitet "Grgeteg" (deo u režimu zaštite II stepena) ;
- Paleontološko nalazište gornje krede u slivu Orlovačkog, Dobrog i Čerevićkog potoka;
- Paleontološki lokalitet "Papradine";
- Grgurevačka pećina na Popovom čotu (deo u režimu zaštite II stepena);
- Stena "Orlovac".
U područje sa režimom zaštite II stepena nalaze se:
- Paleontološki lokalitet "Šakotinac";
- Paleontološki lokalitet „Krečanske jame";
- Petrološki lokalitet "Kozje brdo";
- Vulkanski tuf kod sela Rakovac («Galerija»).
Zaštićeni objekti geonasleđa koji se nalaze u granicama obuhvata plana PPNP Fruške gore:
- Spomenik prirode "Lesni profil kod Starog Slankamena" (u postupku usaglašavanja sa Zakonom o zaštiti prirode, sredina 2010. godine);
- Spomenik prirode "Lesni profil Čot" (u postupku zaštite, sredina 2011.godine);
- Spomenik prirode "Stratigrafski profil Filijala" (u postupku zaštite, sredina 2011.godine).
Za navedene lokalitete Zavod za zaštitu prirode je izvršio valorizaciju prirodnih vrednosti i trenutno se izrađuju Studije kao predlozi za njihovu zaštitu.
Donošenjem Akta o zaštiti za svako zaštićeno prirodno dobaro definisaće se granice zaštite sa režimima zaštite, aktivnosti i radnje koje je zabranjeno vršiti u zonama režima zaštite, osnovni elementi zaštite i razvoja kao i prava i obaveze upravljača.
Geološko-paleontološki i geomorfološki lokaliteti koji ispunjavaju uslove za stavljanje pod zaštitu, a izdvojeni su PPNP Fruške gore su;
- Paleontološki lokalitet "Laka staza";
- Paleofloristički lokalitet "Janda";
- Kanjon potoka Almaš.
Na potencijalnim zaštićenim lokalitetima potrebno je uspostaviti režim zaštite II stepena.
Za navedene geološko-paleontološke i geomorfološke lokalitete određena je namena za naučno-istraživačku i obrazovnu prezentaciju sa kontrolisanom posetom turista, đaka i studenata.
Tokom 2006/07. godine započete su aktivnosti za priključenje Fruške gore Evropskoj mreži geoparkova, prema kriterijumima iz operativnog uputstva UNESCO-a.
Kao rezultat ovih aktivnosti započet je Projekat pod nazivom: „Istraživanje geonasleđa Fruške gore radi njegove zaštite i valorizacije u okviru budućeg geoparka”, koji su realizovali stručnjaci Geološkog instituta Srbije iz Beograda. Oni su na terenu identifikovali mnogobrojna nalazišta fosila, brojne izdani sa otkrivenim geološkim tvorevinama značajnim za sagledavanje geološke građe i istorijsko-geološkog razvoja litosfere u Panonskoj regiji i Podunavlju.
Svi ovi lokaliteti moraju biti vrednovani na osnovu usvojenih kriterijuma za inventarisanje, ocenu, uređenje i zaštitu geološko-paleontoloških objekata geonasleđa.
Pomenutim istraživanjima, pored već pomenutih lokaliteta Filijala, Grgeteg, Šakotinac, Čerevićki potok, Janda, Kozje brdo, Galerija, izdvojeni su i lokaliteti:
- „Jazak“;
- „Krčedin“;
- „Srednje brdo“;
- „Paragovo“;
- „Vrdnik“;
- „Bukovac“;
- „Glavica“;
- „Stari Slankamen“;
- „Mutalj – beli kamen“;
- „Brdo Erdelj“;
- „Erdelj“;
- „Profili duž puta Crveni Čot - Beočin“;
- „Karlovačka ciglana“;
- „Ciglana kod Sremskih Karlovaca i dr.
Vrednovanje objekata geonasleđa Fruške gore sa aspekta njihovog značaja za geonauke
U granicama PPNP Fruške gore nalazi se četiri objekta geonasleđa evropskog značaja dok ostali lokaliteti imaju regionalni značaj.
Lokaliteti evropskog značaja su:
- "Lesni profil Čot" – poslužio je za formiranje hrono-stratigrafske šeme lesno-paleozemljišnih sekvenci Vojvodine kreiranoj po uzoru na stratigrafiju kineskog lesa. Ovo je jedini lokalitet u zemlji gde je utvrđena paleomagnetna granica između donjeg i srednjeg pleistocena što naglašava značaj ovog profila u globalnim razmerama.
- Paleontološki lokalitet "Grgeteg" - na ovom lokalitetu otkriveni su sedimenti sarmata, panona i gornjeg ponta tzv. "Grgeteški slojevi". Otkrivena je, detaljno obrađena i izučena brojna kaspibrakična fauna mekušaca. Određeno je preko 40 vrsta od kojih je 12 vrsta prvi put utvrđeno. Prisustvo bogate i dobro očuvane fosilne faune mekušaca iz nekadašnjeg Panonskog mora istakli su lokalitet Grgeteg kao klasičnu lokalnost gornjeg ponta u okviru Panonskog basena, te zbog toga ulazu u evropsku i svetsku stratigrafiju.
- "Stratigrafski profil Filijala" - u međunarodnoj geološkoj literaturi o stratigrafiji neogena «Centralnog Paratetisa» (prema zvaničnoj hronostratigrafskoj podeli – Chronostratigraphie und Neostratotypen, Papp et al., 1985) otvoren geološki profil na 'Filijali' izdvojen je kao facijalni stratotip panonskog kata.
- Paleontološko nalazište gornje krede u slivu Orlovačkog, Dobrog i Čerevićkog potoka – sedimentu ovog lokaliteta predstavljaju jednu od najbogatijih riznica gornjokrednih fosila u Evropi. Do sada je sa ovog lokaliteta opisano 164 vrste cefalopoda, školjaka, puževa, korala i dr.
Ovi lokaliteti imaju osnova za upis u listu međunarodnih značajnih objekata u okviru Evropske asocijacije za konzervaciju geo-nasleđa – ProGEO, pod uslovom da se sprovedu sve do sada određene mere zaštite i uređenja.
Uređenje i prezentacija objekata geonasleđa
Za potrebe sprovođenja popularizacije zaštite, značaja i vrednosti objekata geonasleđa za nauku i dalja istraživanja, planirane su aktivnosti vezane za njihovo uređenje pri čemu se mora voditi računa da je osnovni cilj sačuvati postojeće prirodne odlike zbog kojih su ovi lokaliteti stavljeni pod zaštitu.
Upravljač zaštićenog područja, Javno Preduzeće Nacionalni park "Fruška gora" je uredilo lokalitete: Grgeteg, Stena Orlovac i Grgurevačka pećina za potrebe poseta turista, a započeti su radovi na uređenju lokaliteta „Galerija“ u Rakovcu.
U Republici Srbiji se u novije vreme realizuju aktivnosti za priključenje nekoliko područja Evropskoj mreži geoparkova (European Geoparks Network), osnovanoj 2000. godine, i Globalnoj mreži geoparkova Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO Global Geoparks Network), osnovanoj 1998. godine. U granicama obuhvata PPNP Fruške gore postoje inicijative da se dva područja (Lesni profil „Čot“ – “Loessland” i Fruška gora) predlože za uključivanje u Evropsku mrežu geoparkova.
